X پژوهشیار

کتابخانه قلم

{ فَبَشِّرۡ عِبَادِ ٱلَّذِينَ يَسۡتَمِعُونَ ٱلۡقَوۡلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحۡسَنَهُۥٓۚ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ هَدَىٰهُمُ ٱللَّهُۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمۡ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبَٰبِ }

شرح

قطع و اندازه کتاب

پنجشنبه, 21 اسفند 1393

 قطع کتاب

قطع کتاب همان اندازه درازا و پهنا کتاب است و انواع مختلفی دارد.

علت بوجود آمدن قطع‌های مختلف برای کتاب، استفاده آسان‌تر یا متناسب با نوع کاربرد هر کتاب بوده‌است بطور مثال کتابی که به راحتی بتواند به همراه افراد باشد و فضای زیادی اشغال نکند بایستی مثلا در قطع جیبی صحافی گردد. استفاده از اندازه‌های مختلف در بهبود کار مؤثر خواهد بود.

آلدوس مانوتیوس، از اهالی ونیز، نخستین کسی بود که به نقش و اهمیت قطع کتاب در میزان استفاده از آن پی برد. اندازه ابداعی او برای کتاب، هم حمل و نقل آن را آسان می‌ساخت و هم هزینه‌های چاپ را کاهش می‌داد. قطع مورد استفاده او قطع وزیری بود که جانشین قطع سلطانی شد.[۱]

امروزه، قطع کتاب نشان‌دهنده تعداد دفعات تاشدن کاغذ در چاپخانه نیز هست که منجر به تشکیل ورق‌های کتاب می‌شود.[۲] به‌طور مثال کاغذ دوورقی با چهار صفحه در قطع رحلی، چهارورقی با هشت صفحه در قطع وزیری، و هشت‌ورقی با شانزده صفحه در قطع رقعی برابر است.[۳]

انواع قطع کتاب 

هم‌اکنون رایج‌ترین قطع برای کتاب، در همه جا، قطع وزیری است که ابعاد آن از ۱۳×۲۰ تا ۲۰×۲۶ سانتی‌متر متغیر است. قطع رقعی با ابعاد ۱۵×۲۲ و قطع جیبی با ابعاد ۱۱×۵/۱۶ سانتیمتر از دیگر قطع‌های رایج محسوب می‌شود. معمولا در چاپ کتاب‌های هنری و نفیس از قطع رحلی و برای کتاب‌های کودکان از قطع خشتی استفاده می‌شود. باید توجه داشت ابعاد ذکر شده برای هر قطع تقریبی است و در برخی منابع اندازه‌های متفاوتی ارائه شده‌است.

برخی قطع‌های رایج در میان مسلمانان به شرح زیر بوده‌است:

قطع رقعی: در اندازه ۱۴*۲۲ سانتی متر و مطابق نظر دیگر اندازه قطعی است به طول و عرض تقریبی ۱۹×۱۰ سانتی‌متر.
قطع وزیری: در گذشته دارای سه اندازه کوچک (به طول و عرض تقریبی ۲۱×۱۵ سانتیمتر)، متوسط (۲۴×۱۶) و بزرگ (۳۰×۲۰) بوده‌است.

بغدادی: اندازه دقیق این قطع مشخص نیست، ولی از گفته رشیدالدین فضل‌الله (۶۴۸؟- ۷۱۸ق.)، در وقفنامه ربع رشیدی چنین برمی‌آید که ابعادی بزرگ‌تر از نسخه‌های مرسوم داشته است؛
قطع بیاض یا بیاضی: از جانب طول آن باز و بست می‌شده و شیرازه‌بندی آن از طرف عرض اوراق بوده که در میان نسخه‌نویسان و کتاب‌سازان به بیاض شهرت داشته است، قطع بیاضی منسوب است و مخصوص به بیاض‌ها که بیشتر کتب ادعیه، زیارات و مجموعه‌های ادبی (که به غرض اشخاص فراهم می‌آمده) به هیأت مذکور صحافی و جلد می‌شده است.

جانمازی: با ابعاد ۷×۱۲ سانتیمتر که معمولا برای قرآن و کتاب‌های دعا به‌کار می‌رفته است؛
قطع حمایلی: قطعی بوده‌است به طول و عرض ۱۲×۶ سانتی‌متر. وجه تسمیة این قطع به حمایلی، این است که نسخه‌هایی را که در قطع مزبور بوده‌است به صورت حمایل روی لباس زیرین می‌آویخته‌اند.
قطع بغلی: این قطع که معادل قطع جیبی بزرگ در روزگار ماست. دارای طول و عرض تقریبی ۷×۵ سانتی‌متر بوده‌است.
قطع خشتی:از کهن‌ترین قطع‌های نسخه‌های خطی است به طول و عرض همسان و برابر. به شکل مربع که طول و عرض آن مساوی است و در سده‌های نخست تمدن اسلامی بسیار رایج بوده است. هم‌اکنون اغلب برای كتاب‌های كودكان استفاده می​شود.
قطع رحلی:[۴] در ابعاد بیشتر از ۲۵×۳۵ سانتیمتر که به انواع کوچک، متوسط، و بزرگ تقسیم می‌شود. این قطع را به این جهت رحلی می‌گویند که هنگام خواندن کتاب قطع رحلی، آن را بر روی چهارپایة چوبی – یعنی رحل – قرار می‌داده‌اند. قطع مزبور دارای اندازه‌های تقریبی زیر است:
رحلی کوچک: طول ۴۲، عرض ۲۷ سانتی‌متر.
رحلی متوسط: طول ۵۰، عرض ۳۰ سانتی‌متر.
رحلی بزرگ: طول ۶۰، عرض ۳۰ سانتی‌متر. عموماً نسخه‌های کتاب‌هایی چون قرآن مجید، مثنوی مولوی، شاهنامه فردوسی که در مجالس و محافل قرائت و خوانده می‌شده، با این قطع بوده است.
قطع سلطانی یا تیموری: با ابعاد ۳۰×۴۰ سانتیمتر، بیشتر نسخه‌های نفیسی را که برای شاهان و شاهزادگان در دوره تیموریان (۷۷۱-۹۱۱ق.)، استنساخ می‌شد، در این قطع می‌ساختند. نمونه مشهور آن شاهنامه بایسنغری موجود در کاخ گلستان تهران است که ابعاد تقریبی آن همین اندازه است. در اواخر عصر مغولان و اوایل عهد تیموریان برای کتاب‌های خطی در ایران رواج یافت که به این جهت آن را قطع تیموری نیز می‌گویند. طول و عرض تقریبی آن ۴۰×۳۰ سانتی‌متر است.
طومار: اتصال اوراق کتاب به‌گونه‌ای که به شکل لوله در آید. معمولا در تهیه طومارها از کاغذهایی با عرض کم استفاده می‌شد. هر چند که طول آنها بسیار متغیر بوده‌است. برای نگهداری طومار، اغلب محفظه‌ای به همان شکل می‌ساختند؛
نیم‌ربعی: ۱۰×۱۸ یا ۹×۱۷ سانتیمتر؛
نیم ورقی: ۲۲×۳۴ سانتیمتر که در ابعاد دیگری هم وجود دارد.[۴]
جیبی: این قطع که در گذشته به قطع بغلی شهرت داشته​است دارای طول و عرض تقریبی ۷×۵ سانتی‌متر است.

منبع 

 استیپچویچ، الکساندر. کتاب در پویه تاریخ. ترجمه حمیدرضا آژیر و حمیدرضا شیخی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۳
 سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین. دانشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی. ذیل «قطع کتاب»
 صافی، قاسم. از چاپخانه تا کتابخانه. تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۸۱
 ۴٫۰ ۴٫۱ «واژگان نظام کتاب‌آرایی». در نجیب مایل هروی. کتاب‌آرایی در تمدن اسلامی. مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۲، ص ۵۷۱-۸۳۲
آشنایی با صنعت چاپ از حروف‌چینی تا صحافی، ناشر: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات